Hoạt động đấu thầu là một trong những công cụ quan trọng nhằm đảm bảo tính minh bạch, cạnh tranh và hiệu quả trong quản lý đầu tư công và chi tiêu ngân sách Nhà nước. Tuy nhiên, thực tế cho thấy không ít cá nhân, tổ chức đã cố tình vi phạm quy định về đấu thầu vì lợi ích riêng, dẫn đến nhiều hệ lụy nghiêm trọng cả về kinh tế lẫn niềm tin xã hội.
Những hành vi gian lận, thông thầu hay cài cắm điều kiện trong hồ sơ mời thầu không chỉ làm méo mó môi trường đầu tư mà còn tiềm ẩn nhiều rủi ro về pháp lý và trách nhiệm hình sự. Bài viết dưới đây sẽ làm rõ các dạng vi phạm phổ biến, hệ quả để lại và những chế tài nghiêm khắc đang được áp dụng nhằm xử lý các hành vi sai phạm trong lĩnh vực này.
Tội vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng
Theo quy định tại Điều 222, Bộ luật Hình sự 2017, hành vi vi phạm quy định về đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng sẽ bị xử lý như sau:
- Người nào thực hiện một trong những hành vi vi phạm quy định về đấu thầu dưới đây, gây thiệt hại từ 100.000.000 đồng đến dưới 300.000.000 đồng hoặc dưới 100.000.000 đồng nhưng đã bị xử lý kỷ luật hoặc xử phạt vi phạm hành chính về hành vi này mà còn vi phạm, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 01 năm đến 05 năm:
a) Can thiệp trái pháp luật vào hoạt động đấu thầu; - b) Thông thầu;
- c) Gian lận trong đấu thầu;
- d) Cản trở hoạt động đấu thầu;
đ) Vi phạm quy định của pháp luật về bảo đảm công bằng, minh bạch trong hoạt động đấu thầu;
- e) Tổ chức lựa chọn nhà thầu khi nguồn vốn cho gói thầu chưa được xác định dẫn đến nợ đọng vốn của nhà thầu;
- g) Chuyển nhượng thầu trái phép.
- Trường hợp người thực hiện hành vi vi phạm quy định về đấu thầu thuộc một trong các tình tiết sau đây, thì bị phạt tù từ 03 năm đến 12 năm:
- a) Vì vụ lợi;
b) Có tổ chức;
c) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn;
d) Dùng thủ đoạn tinh vi, xảo quyệt;
đ) Gây thiệt hại từ 300.000.000 đồng đến dưới 1.000.000.000 đồng. - Nếu hành vi vi phạm quy định về đấu thầu gây thiệt hại từ 1.000.000.000 đồng trở lên, thì bị phạt tù từ 10 năm đến 20 năm.
- Ngoài hình phạt tù, người phạm tội còn có thể bị cấm đảm nhiệm chức vụ hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm hoặc bị tịch thu một phần hoặc toàn bộ tài sản.
Dấu hiệu pháp lý tội phạm vi phạm quy định về đấu thầu
Khách thể của tội phạm:
Tội vi phạm quy định về đấu thầu xâm phạm trật tự quản lý kinh tế của Nhà nước trong lĩnh vực đấu thầu, ảnh hưởng đến việc thực hiện chính sách đầu tư phát triển kinh tế – xã hội. Hành vi này còn xâm phạm công tác quản lý hoạt động đấu thầu các công trình, dự án của Nhà nước, làm ảnh hưởng nghiêm trọng tới hoạt động bình thường của cơ quan nhà nước và uy tín, hình ảnh quốc gia.
Đối tượng tác động của tội phạm vi phạm quy định về đấu thầu là hoạt động đấu thầu, chỉ định thầu đối với các chương trình, dự án đầu tư có sử dụng nguồn vốn nhà nước theo các quy định của pháp luật.
Bao gồm tất cả các hoạt động lựa chọn nhà thầu cung cấp dịch vụ tư vấn, dịch vụ phi tư vấn, cung cấp hàng hóa, xây lắp trong các dự án đầu tư, chương trình mua sắm. Đấu thầu là quá trình lựa chọn nhà thầu để ký kết và thực hiện hợp đồng cung cấp dịch vụ tư vấn, dịch vụ phi tư vấn, mua sắm hàng hóa, xây lắp; lựa chọn nhà đầu tư để ký kết và thực hiện hợp đồng dự án đầu tư theo hình thức đối tác công tư, dự án đầu tư có sử dụng đất trên cơ sở bảo đảm cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế.
Hiện nay, Nhà nước ta quản lý hoạt động đấu thầu thông qua Luật Đấu thầu và các văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn chi tiết, đồng thời xử lý nghiêm các hành vi vi phạm quy định về đấu thầu trong thực tiễn.
Mặt khách quan:
Hành vi khách quan của tội phạm vi phạm quy định về đấu thầu được quy định cụ thể trong điều luật. Bao gồm các hành vi sau:
- Can thiệp trái pháp luật vào hoạt động đấu thầu: Đây là hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn để can thiệp bất hợp pháp vào hoạt động đấu thầu. Việc can thiệp này có thể nhằm làm thay đổi kết quả đấu thầu, thay đổi các hồ sơ mời thầu, hồ sơ dự thầu,… Hành vi can thiệp có thể diễn ra trực tiếp hoặc thông qua việc gây áp lực với người có trách nhiệm thực hiện hoạt động đấu thầu, các bên tư vấn hoặc các đơn vị tham dự thầu.
- Thông thầu: Là một hình thức vi phạm quy định về đấu thầu thông qua việc các bên tham gia dự thầu thông đồng, thỏa thuận với nhau để một hoặc một vài bên thắng thầu, gây ảnh hưởng tiêu cực đến tính cạnh tranh và công bằng. Thông thầu bao gồm các hành vi:
- Thỏa thuận về việc rút khỏi việc dự thầu hoặc rút đơn dự thầu được nộp trước đó để một hoặc các bên tham gia thỏa thuận thắng thầu;
- Thỏa thuận để một hoặc nhiều bên chuẩn bị hồ sơ dự thầu cho các bên tham dự để một bên thắng thầu;
- Thỏa thuận về việc từ chối cung cấp hàng hóa, không ký hợp đồng thầu phụ hoặc các hình thức gây khó khăn khác cho các bên không tham gia thỏa thuận.
- Gian lận trong đấu thầu: Là hành vi vi phạm quy định về đấu thầu nghiêm trọng, bao gồm việc cố ý trình bày sai hoặc làm sai lệch thông tin, tài liệu trong hồ sơ dự thầu hoặc trong quá trình thẩm định, xét duyệt, với mục đích trục lợi hoặc trốn tránh nghĩa vụ pháp lý. Các biểu hiện cụ thể gồm:
- Trình bày sai một cách cố ý hoặc làm sai lệch thông tin, hồ sơ, tài liệu của một bên trong đấu thầu nhằm thu được lợi ích tài chính hoặc lợi ích khác, hoặc nhằm trốn tránh bất kỳ một nghĩa vụ nào;
- Cá nhân trực tiếp đánh giá hồ sơ quan tâm, hồ sơ dự sơ tuyển, hồ sơ dự thầu, hồ sơ đề xuất, thẩm định kết quả lựa chọn danh sách ngắn, kết quả lựa chọn nhà thầu, nhà đầu tư cố ý báo cáo sai hoặc cung cấp thông tin không trung thực làm sai lệch kết quả lựa chọn nhà thầu, nhà đầu tư;
- Nhà thầu, nhà đầu tư cố ý cung cấp các thông tin không trung thực trong hồ sơ quan tâm, hồ sơ dự sơ tuyển, hồ sơ dự thầu, hồ sơ đề xuất làm sai lệch kết quả lựa chọn nhà thầu, nhà đầu tư.
Phân tích một số hành vi vi phạm quy định về đấu thầu và hậu quả pháp lý
Hành vi cản trở hoạt động đấu thầu
Cản trở hoạt động đấu thầu được hiểu là hành vi của cá nhân hoặc tổ chức nhằm ngăn cản, gây khó khăn cho quá trình kiểm tra, giám sát hoặc tham gia hoạt động đấu thầu của các cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền. Hành vi này dẫn đến việc làm sai lệch kết quả lựa chọn nhà thầu, làm thay đổi nội dung hồ sơ, gây thiệt hại về tài sản và hiệu quả của hoạt động đấu thầu cũng như việc thực hiện dự án đầu tư.
Các biểu hiện cụ thể của hành vi cản trở bao gồm:
- Hủy hoại, che giấu, thay đổi chứng cứ hoặc cung cấp thông tin sai lệch;
- Đe dọa, quấy rối hoặc tác động tới bên có trách nhiệm để ngăn cản việc làm rõ hành vi vi phạm như hối lộ, gian lận, thông đồng;
- Ngăn cản hoặc can thiệp trái phép vào hoạt động của nhà thầu, cơ quan giám sát, kiểm tra, thanh tra.
Vi phạm nguyên tắc công bằng, minh bạch trong hoạt động đấu thầu
Nguyên tắc công bằng, minh bạch là nền tảng bảo đảm hiệu quả đầu tư và sử dụng ngân sách nhà nước. Luật Đấu thầu nghiêm cấm các hành vi làm sai lệch quy trình lựa chọn nhà thầu như:
- Nhà thầu đồng thời là bên mời thầu hoặc chủ đầu tư;
- Một cá nhân đồng thời tham gia lập và thẩm định hồ sơ mời thầu;
- Người đánh giá hồ sơ cũng tham gia thẩm định kết quả lựa chọn nhà thầu;
- Cá nhân có quan hệ gia đình với người tham dự thầu nhưng vẫn tham gia tổ chuyên gia hoặc tổ thẩm định;
- Nhà thầu cung cấp hàng hóa, xây lắp đồng thời tư vấn cho chính gói thầu đó;
- Tham dự thầu trong vòng 12 tháng kể từ khi rời khỏi đơn vị mời thầu hoặc chủ đầu tư;
- Tiết lộ, tiếp nhận tài liệu đấu thầu trái quy định;
- Chia nhỏ dự án để chỉ định thầu hoặc hạn chế cạnh tranh.
Tổ chức lựa chọn nhà thầu khi chưa xác định nguồn vốn
Việc tổ chức đấu thầu khi chưa xác định được nguồn vốn có thể dẫn đến nợ đọng vốn, gây thiệt hại nghiêm trọng cho nhà thầu. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến khả năng tài chính và tái đầu tư của nhà thầu mà còn làm suy giảm hiệu quả sử dụng vốn vay, gia tăng chi phí tài chính và ảnh hưởng đến uy tín đơn vị.
Hành vi chuyển nhượng thầu trái phép
Pháp luật cho phép việc chuyển nhượng thầu nhưng phải tuân thủ quy định chặt chẽ. Các trường hợp bị nghiêm cấm bao gồm:
- Chuyển nhượng phần công việc có giá trị từ 10% trở lên (hoặc dưới 10% nhưng trên 50 tỷ đồng) hợp đồng;
- Chủ đầu tư, tư vấn giám sát chấp thuận hành vi chuyển nhượng không đúng quy định.
Hậu quả và dấu hiệu định tội
Theo quy định pháp luật, hành vi vi phạm quy định về đấu thầu cấu thành tội phạm khi:
- Gây thiệt hại về tài sản từ 100 triệu đồng trở lên;
- Gây thiệt hại dưới 100 triệu đồng nhưng đã từng bị xử lý kỷ luật về hành vi tương tự mà vẫn tiếp tục vi phạm.
Thiệt hại không nhất thiết chỉ là của Nhà nước, mà còn bao gồm thiệt hại của nhà thầu, cá nhân, tổ chức liên quan. Ví dụ: thiệt hại phát sinh do lựa chọn sai nhà thầu khiến dự án đội vốn, chậm tiến độ; hoặc các chi phí nghiên cứu, chuẩn bị hồ sơ bị mất do không trúng thầu vì đấu thầu không minh bạch.
Mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả
Chỉ khi hậu quả thiệt hại trực tiếp bắt nguồn từ hành vi vi phạm quy định về đấu thầu thì mới cấu thành tội phạm. Nếu không có hậu quả hoặc hậu quả không do hành vi vi phạm gây ra thì không bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo điều khoản này.
Qua bài viết tham khảo trên đây ta có thể thấy vi phạm quy định về đấu thầu không chỉ làm suy giảm tính minh bạch, cạnh tranh lành mạnh trong hoạt động mua sắm công mà còn có thể dẫn đến hậu quả pháp lý nghiêm trọng, ảnh hưởng lớn đến ngân sách nhà nước và uy tín của các bên liên quan. Do đó, các tổ chức, cá nhân cần đặc biệt cẩn trọng trong việc tuân thủ đúng quy trình, quy định pháp luật về đấu thầu, đồng thời thường xuyên cập nhật các quy định mới nhất để phòng tránh rủi ro không đáng có.
Investpush Legal với kinh nghiệm chuyên sâu trong lĩnh vực pháp lý đấu thầu, luôn sẵn sàng đồng hành, tư vấn và hỗ trợ doanh nghiệp trong việc đảm bảo tuân thủ pháp luật, xây dựng chiến lược tham gia đấu thầu hiệu quả và minh bạch.
